यात्रा संस्मरण

रोमान्चक र ऐतिहासिक सिन्हा लाइब्रेरीस्वामी ध्यान आशिष                   
नेपालको पूर्वी तराई इटहरीमा भाद्र २९ गतेको बिहानी अल्ली शितल थियो । विहानैदेखि पानी परिरहेको थियो । विहानको मिठो खाना खाएपछि मैंले सद्गुरु ओशोको वहुत सुन्दर प्रवचन माला ध्यान सुत्रको अन्तिम शृंखला सुनें । यति सुन्दर प्रवचन थियो त्यो त्यसले मलाई दिनभरी नै एक अदभुत प्रभावित बनाइरहयो । ओशोका ति शब्दहरु मेरो मस्तिष्कमा दिनभरी नै गुन्जिरहे । त्यो प्रवचनले दिनभरी नै मलाई एक प्रकारको तृप्ति दिइरहयो । अनि मलाइ सिन्हा लाइब्रेरी, पटना जाने उत्कट इच्छाले घच्घच्यायो । सिन्हा लाइब्रेरीको बारेमा मैंले करिब २२ वर्षदेखि सुनिरहेको छु । भारतको बिहार राज्यको राजधानी पटना शहरमा रहेको सिन्हा लाइब्रेरी कस्तो होला रु त्यो महान पुस्तकालय जहाँ त्यसताका आचार्य रजनिसको रुपमा भारतमा उदाएका ओशोको दुई पटकसम्म प्रवचन भएका थिए । त्यो कौतुहलता म सँग ब्याप्त थियो । सिन्हा लाइब्रेरीका ति भवनहरुले ति महान गुरुलाई देखेका थिए । ति भवनहरुले ति महान गुरुको प्रबचन सुनेका थिए । त्यो भूमी जहाँ ओशोको पाउ परेको थियो  । त्यस परिसर भित्रका रुखहरु जसले ति महान बुद्ध पुरुषको प्रवचन सुनेका थिए  । नेपालको ओशो अभियानका प्रणेता स्वामी आनन्द अरुणले ओशोको पहिलो पटक दर्शन त्यसै स्थलमा पाउनुभएको थियो । दुईतीन दिनदेखि नै म मा सिन्हा लाइब्रेरी जाने इच्छा जागृत भएको थियो । २०८१, भाद्र २९ गते शनिबारको दिन ममा त्यस स्थलमा जाने उत्कट इच्छा तिब्र भएपछि मैंले पटना जाने तत्काल निर्णय गरे ।
कपडा लगाए । केही अति आवश्यक सामग्रीहरु राखी झोला प्याक गरें । शनिबारको दिन थियो, बिदाको दिन, मनतातो पानीले बोत्तलभरी झोलाको एउटा बाहिरी गोजीमा राखे अनि फोल्डिङ छाता झोलाको अर्को बाहिरी गोजीमा घुसारे । अनि कौतुहलतापूर्ण हृदय लिएर म बिराटनगर हुँदै सरासर जोगबनी पुगे । नेपाल र भारत सीमाको प्रवेशद्वारबाट भारत छिर्दा भर्खरै बर्षात रोकिएको हुँदा मौषम शितल थियो । शनिबारको दिनमध्य दिउँसोको समय जोगबनी बजारमा तीब्र चहलपहल थियो । मान्छेहरु किनमेलमा मस्त थिए । म जोगबनी बसपार्कतर्फ हानिए । म बसपार्क पुग्दा एक बजेको थियो  । केहीबेरमा म दरभंगा जाने गाडीमा चढें । गाडी १ः४५ बजे जोगबनीबाट छुट्यो । बिहारको समथर भुभाग, हिन्दी भाषीहरुको बाहुल्य भएको जोगबनीबाट गाडी फारबिसगंज पुग्यो । फारबिसगंज बजारमा पुगेपछि गाडीका सबै यात्रुलाई पटना जाने अर्को गाडीमा राखियो । फारबिसगंजबाट गाडी तिब्र गतिमा पटनातर्फ हुइकियो । बिहार एक दशक अगाडिसम्म भारतको सबैभन्दा अविकसित राज्य थियो । अहिले बिहारले केहीबर्ष अघिदेखि आर्थिक समृद्धिमा फड्को मारेको छ । ठाउँ ठाउँमा फ्लाईओभरहरु बनेका छन् । चौडा सडकहरु बनेका छन् । भारतमा रेलको नेटवर्क त पहिलेदेखिनै बहुत राम्रो छ । म फारबिशगंज–पटना फोरलेन सडकमा यात्रा गर्दै गए । बसको झ्यालबाट समथर खेतहरूमा हरिया धानहरु फस्टाईरहेका हेर्दै अनि बिहारका ग्रामीण बस्तीहरु नियाल्दै यात्रा गरिरहे । बिहारका फाँटहरु भरपुर रुपमा बालीनालीहरुले  हराभरा देखिन्थ्यो । बस नरपदगंज, भिमनगर फाडी, सिमराही, भुताहा हुँदै कोशी नदी पुग्यो । कोशी नदीको करिब तीन किलोमिटर लामो पुल पार गरि हामी फुलपरास पुग्यौं । कोशी नदीलाई बिहारमा दुःखको नदी भनिदोरहेछ किनभने कोशीमा आउने बाढीले लाखौ व्यक्तिहरु, बिहारका धेरै गाउँहरु अनि खेतबारीहरु प्रभावित हुँदा रहेछन ।
म गतिमान बसमा मधुवनी जिल्लाको झंझारपुर, सकरीहुँदै दरभंगा पुगे । उक्त बसमा म दरभंगाबाट मजफ्फरपुरतर्फ हानिए । अब बिस्तारै रात पर्न लाग्यो । बस मजफ्फरपुरमा पुग्दा साँझको सात बज्यो । मैंले बसको कन्डक्टरलाई सोधे–तपाइँले पटना कति बजे पुर्याउनु हुन्छ रु उसले भन्यो–नौ बजे म तपाइँलाई पटना पुर्याउँछु । अल्ली अबेला हुने अनुमान गरि म मजफ्फरपुरमा ओर्लिए । मजफ्फरपुर शहरको माडीपुरको एक होटलमा त्यस रात बिताए । मजफ्फरपुरमा म दोस्रोे पटक गएको थिए  । अघिल्लो पटक करिब दुई बर्ष अघि म मजफ्फरपुर गएको थिए । मजफ्फरपुरबाट २० किलोमिटर दुरीमा समस्तीपुर नजिकै सिहो भन्ने गाउँ छ । त्यस गाउँमा ओशोका एक बिशिष्ठ सन्यासी स्वामी राम चैतन्यको निवास छ । उहाँले यसै बर्ष शरीर छोड्नुभयो । म दुई बर्षअघि उहाँलाई भेट्न सिहो गएको थिए । अनि एक रात उहाँको निवासमा बसेको छु । मजफ्फरपुर यस्तो शहर हो जहाँबाट ओशोका अन्तरंग शिष्य तथा मेरा अध्यात्मिक मार्गदर्शक स्वामी आनन्द अरुणले माध्यामिक तहसम्म र पछि आईएस्सीसम्मको अध्ययन पुरा गर्नुभएको थियो । के कारण थियो थाहा भएन मलाई त्यो रात फिटिक्कै निन्द्रा लागेन ।
भोलिपल्ट बिहान म करिब आठ बजे मजफ्फरपुरबाट पटनाको लागि गाडी चढें । मजफ्फरपुरबाट पटनाको यात्रा मेरो लागि बिल्कुल नयाँ थियो । मजफ्फरपुरबाट पटनाको दुरी करिब ९० किलोमिटरको छ । मैंले बहुत उत्सुकतापूर्वक यात्रा गरिरहें । बिहानीको समय, घमाइलो दिन, नयाँ भूगोलको यात्रा बस बैशाली पुग्यो  ।  बैशाली बुद्धको जीवनकालको बहुत प्रख्यात ठाउँ हो । बुद्ध साहित्यहरुमा बैशालीको धेरै उल्लेख छ । बैशाली भगवान महावीरको जन्मस्थान भएको कारण यो बहुत पवित्र स्थान मानिन्छ । भगवान गौतम बुद्ध तीनपटक बैशाली आउनु भएको थियो र त्यहाँ  धेरै समय बिताउनु भएको थियो । बसमा मेरो नजिकै बहुत राम्रा सहयोगी र सहज  व्यक्तिहरु परेका थिए । उनीहरुसंग कुराकानी गर्दै म बैशालीको हाजिपुर पुगे । म पटनाको रामनगरी मोड पुग्नुपर्ने थियो जहाँ मेरा आफन्तहरु हुनुहुन्थ्यो । मैंले मेरो बगलमा भएका यात्रामा भेटिएका मित्रलाई सोधे तपाइँहरु पटनाको कुन ठाउ पुग्नुपर्ने हो रु म आश्चर्यचकित भए जब मेरो बगलका मित्रले भने म रामनगरी मोड जाने हो । मैंले खुशी हुँदै भने, म पनि रामनगरी मोड जाने हो । हाजिपुरपछि एउटा लामो पुल आइपुग्यो ।  पुल अत्यन्त लामो थियो । मैंले बगालका मित्रलाई सोधें यो कुन नदीको पुल हो रु बहुत लामो रहेछ । आडका मित्रले भने यो गङ्गा नदीको पुल हो र यो सात किलोमिटर लामो छ । गाडीले पुल पार गर्ने बित्तिकै थाहा भयो पटना सुरु भएछ । पुल पार गर्ने बित्तिकै मित्रहरुले मलाई हिन्दीमा अब मित्र गाडीबाट झरौं भने । म मेरो ट्रेकिङ ब्याग पछाडि भिरेर गाडीबाट तल झरें । अनि हामी एउटा अटो लिएर रामनगरी मोडतिर लागियो । त्यो अन्जान ठाउँमा यति पबित्र, सुन्दर मन भएका सहयोगी मित्रहरु भेटिएकोमा म खुशीले गदगद भए ।  ति मित्रहरु चारजना थिए । पटना निवासी उनीहरु सिक्किमको भ्रमण गरेर फर्किएका रहेछन । बिचमा अरु तीनजना मित्रहरु झरे अनि एक जना अन्तिमसम्म रहेका मित्रले मलाई रामनगरी मोडको नाइँन टु नाइँन सुपरमार्केटमा झर्न भने । त्यसअघि उनकै मोबाइल फोनबाट रामनगरी मोडमा बस्ने मेरा दाजुसँग कुराकानी भएको थियो ।
म अटोबाट झरेर स्याउ किन्दै गर्दा पछाडिबाट दाजुले बोलाउनुभयो । अनि म दाजुको डेरामा गए । भाउजुले बनाउनु भएको मिठो भोजन ग्रहण गरेर दाजु भाउजु र म सिधै पटनाको गान्धी मैदान नजिकै रहेको सिन्हा लाइब्रेरीतर्फ गयौं । अटोबाट झर्ने बित्तिकै सिन्हा लाइब्रेरी रोड सुरु भयो । केहीबेर पैदल हिडेपछि सिन्हा लाइब्रेरीको बोर्ड देखियो । हामी सिन्हा लाइब्रेरी परिसर भित्र छिर्यौ  । दुई एकड, २७ कठ्ठा क्षेत्रफलमा फैलिएको सिन्हा लाइब्रेरी परिसर भित्र दुईवटा भवनहरु रहेछन् । एउटा निकै पुरानो भवन छ भने एउटा अल्ली कम पुरानो भवन छ । यस लाइब्रेरीको स्थापना फेब्रुअरी ९ ,१९२४ मा डा।सच्चिदानन्द सिन्हाले गरेका थिए । यो पुस्तकालय स्थापना भएको अहिले ठयाक्कै एकसय बर्ष भएछ । यसै बर्ष जनवरी २४, २०२४ देखि  यस पुस्तकालय संचालनको स्वामित्व बिहार सरकारले लिएको छ । यसभन्दा अघि यो पुस्तकालयको संचालन ट्रष्टमार्फत भएको थियो । यो पुस्तकालय बिहारको प्रख्यात पुस्तकालय हो । हामी पुग्दा पुस्तकालयमा भरिभराउ रुपमा मानिसहरु अध्ययन गरिरहेका थिए । पुस्तकालयका सबै अध्ययन कोठाहरुमा कहिँ खाली ठाउँ थिएन । सबै अध्ययन कक्षहरुमा विद्यार्थीहरु अध्ययनरत रहेका थिए । 
यस सिन्हा लाइब्रेरीमा ओशो दुई पटकसम्म प्रवचनको लागि आउनुभएको थियो । २९ मार्च, १९६९ को सन्ध्यामा स्वामी आनन्द अरुणले ओशोको पहिलो पटक दर्शन यसै पुस्तकालयको लनमा उहाको प्रवचनको दौरानमा गर्नुभएको थियो । त्यहाँ अत्यन्त दुर्लभ पुस्तकहरुको संकलन थियो । स्वामी आनन्द अरुण धर्म, दर्शनशास्त्र र ज्योतिषको अध्ययनका लागि त्यहाँ नियमित रुपमा जाने गर्नुहुन्थ्यो । त्यही पृष्ठभूमिमा उहाँले सिन्हा लाइब्रेरीमा त्यसताका आचार्य रजनीशको नामले चिनिनुभएका ओशोको पहिलो पटक प्रवचन सुन्ने क्रममा दर्शन पाउनुभयो । १९७० को जनवरीमा ओशो प्रवचन दिन दोस्रो पटक सिन्हा लाइब्रेरी आउनु भएको थियो ्र। मैले सिन्हा लाइब्रेरीमा त्यहाँका कर्मचारीहरुलाई भने यस लाइब्रेरीमा सन् १९६९ र १९७० मा  ओशो आएर दुइपटक प्रबचन दिनुभएको थियो ।  त्यहाँका कर्मचारीहरुले आफु भर्खरै मात्र यहाँ काम गर्न थालेको हुँदा हामीलाई केही थाहा छैन भने ।
एकजना सबैभन्दा पुराना कर्मचारी जो त्यहाँ सन् १९८९ देखि कार्यरत रहेछन उनले समेत त्यस सम्बन्धमा केहि थाहा नभएको कुरा हामीलाई बताए । पुस्तकालयको पुरानो भवनमा सभा हल रहेछ । सायद ओशोको प्रवचन त्यहि सभाहलमा भएको थियो होला । हामीलाई ति पुराना कर्मचारीले निकै महत्व दिए र पुरानो भबनका बिभिन्न कक्षहरु देखाए । भर्खरै मात्र पुस्तकालयका संस्थापक डा।सच्चिदानन्द सिन्हाको प्रतिमा पनि अनावरण भएको रहेछ । ति सबै ठाउँहरु उनले हामीलाई देखाए । हामीले मोबाइलबाट तस्विरहरु खिच्यौ । मैंले सिन्हा पुस्तकालय परिसर वरिपरी घुमे अनि फोटो खिचे । त्यहाँका कर्मचारीहरुसंग मिठो कुराकानी भयो । त्यहाँ पढ्न नियमित रुपमा आउने दुईजना भर्खरै सिभिल इन्जिनियरिङ सकेका र सरकारी इन्जिनियरको लागि परीक्षा तयारी गरिरहेका भाइहरुसंग मिठो भलाकुसारी भयो । ओशोले दुई पटकसम्म प्रवचन दिएको पवित्र सिन्हा लाइब्रेरीमा बहुत उर्जाको महशुस गर्दै अनि अत्यन्त मिठो अनुभुति गर्दै हामी त्यहाँबाट निस्किएर पटना विश्वविद्यालयतर्फ लाग्यौं ।
केहीबेरमा हामी गङ्गा किनारमा रहेको पटना विश्वविद्यालय अन्तर्गत रहेको नेशनल इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजीमा पुग्यौ । पहिला त्यसलाई बिहार कलेज अफ इन्जिनियरिङ, पटना भनिन्थ्यो । जहाँबाट स्वामी आनन्द अरुणले सिभिल इन्जिनियरिङ स्नातक तह अध्ययन गर्नुभएको थियो । उक्त  कलेज परिसरमा स्वामी आनन्द अरुणको आयोजनामा सन् १९७० को जनवरीमा ओशोले बहुत आग्नेय प्रवचन दिनुभएको थियो । त्यो कुराको स्वामी आनन्द अरुणले आफ्नो पुस्तक अन्तयात्रामा बहुत सुन्दर ढंगले बर्णन गर्नुभएको छ  । स्वामी आनन्द अरुण चार बर्षसम्म त्यही कलेजको होस्टेलमा बस्नु भएको थियो । अहिले बिहारका मुख्यमन्त्री नितेश कुमार स्वामी आनन्द अरुणका त्यसबेला पटना इन्जिनियरिङ कलेज पढ्दाका सहपाठी साथी हुन् । हामीले नेशनल इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी परिसर भित्र घुम्यौ। ओशोले त्यस कलेज परिसर भित्र प्रवचन दिनुभएको चर्चा गर्यौ अनि फोटो खिच्यौ । त्यस कलेज परिसर भित्रको बहुत मिठो स्मरण संगाल्दै हामी त्यहाँबाट बिदा भयौं ।
त्यसपछि हामी गंगा नदीको किनारतर्फ गयौं । गङ्गा किनारमा बसेको पटना दुनियाको पुरानो शहरहरु मध्य एक हो जसको क्रमबद्ध इतिहास छ । भगवान गौतम बुद्ध आफ्नो जीवनको आखिरी बर्षमा पटना हुँदै हिड्नुभएको थियो । त्यसबेला पटनालाई पाटलीग्राम भनिथ्यो । त्यस समय अज्ञातशत्रुले पाटलीग्राममा एक किल्लाको निर्माण गरिरहेका थिए । बुद्धलाई पटना राम्रो लागेको थियो । बुद्धले त्यस स्थानको महान भविष्यको भबिष्यबाणी गर्नुभएको थियो  साथमा उहाँले यो पनि भन्नुभएको थियो कि यहा कलह, आगलागी, तथा बाढीको खतरा पनि रहन्छ । पाटलीपुत्रको नामले विख्यात प्राचिन पटनाको स्थापना ४९० इसापूर्वमा मगध सम्राट अजातशत्रुले गरेका थिए । कालान्तरमा पाटलीपुत्र मगध, नन्द, मौर्य, शुंग, गुप्त, और पाल साम्राज्यको राजधानी बन्यो ।
भारत ब्रिटिश साम्राज्यको अधिनमा रहेको बेलामा पनि विदेशी पर्यटक तथा यात्री कौतुहलतापूर्वक पटना आउथे । पटनाको दिघा फार्ममा उत्पादन भएका कृषि उत्पादनहरुको माग लण्डनको उच्च वर्गसम्म थियो । बिशाल गङ्गा नदी अनि मान्छेहरुको चहलपहलसंगै धेरैबेरसम्म गंगा किनारमा बिताएपछी हामी दाजुको निवासतर्फ फर्कियौ । बेलुकी खाना खाई मिठो कुराकानी गर्दै १०ः ३० तिर म सुते । त्यस रात गंगा किनारमा रहेको पटना शहरमा म बहुत मिठोसंग निदाए । भोलिपल्ट बिहान ६ः१५ मा मेरो आँखा खुल्यो । बिहान भाउजुले बहुत प्रेमपूर्ण तरिकाले बनाउनु भएको रोटी तरकारी र साबदाना खाई पटना बसाइको बहुत रोमान्चकारी अनुभव लिएर म गान्धी मैदानबाट दरभंगा जाने गाडी चढे । अनि दरभंगा पुगेपछि त्यहाबाट जोगबनी आउने गाडी चढे । जोगबनी आएपछि फोन गरि गाडी बोलाए अनि पटनाबाट हिडेको १२ घन्टामा बेलुकी ८ः०० बजे इटहरी निवासमा आइपुगे । 
९स्वामी ध्यान आशिषको नामबाट परिचित ई।नवराज पौडेल ओशो सन्यासी हुन् । उनी शहरी विकास मन्त्रालयका उप सचिव हुन्०